С.Бямба: Үнэт зүйлсээ эхлээд тодорхойлсон цагт бид магадгүй энэ бүх гажуудлыг засах боломж бүрдэнэ
Гэрэл зургийг: Хувийн архиваас...Ёс суртахууны сонголт хийж чадаагүй ард түмэн хэзээ ч улс төрийн зөв сонголт хийж чаддаггүй юм байна. Улс төрийн сонголтоо хийж чадаагүй ард түмэн эдийн засгийн сонголтоо хэзээ ч хийж чаддаггүй…
Найруулагч Сахьяагийн Бямбын “Хэвтрийн хүн” уран сайхны киноны үндсэн гол санааг түүний найз, “Датаком”, “Нээлттэй мэдлэг боловсролын сан”-ийн үүсгэн байгуулагч Д.Энхбат ийн тодорхойлжээ. Энэ нь ч найруулагчийн хэлэх гэсэн санаатай яв цав нийцсэн хэрэг.
Зохиолч Г.Аюурзанын “Хэвтрийн хүн” бэсрэг романыг үнэндээ түүнээс өөр барьж авч, дэлгэцийн бүтээл болгох зоригтой хийгээд чадвартай кино найруулагч манайд ховор. С.Бямбаар овоглосон кинонууд олон улсын тавцанд тод үнэлэгдэж, “Хэвтрийн хүн” кино зохиол нь 2017 онд Монгол Улсаас анх удаа Каннын кино наадмын “Le Atelier” хөтөлбөрт сонгогдсон нь өдгөө бүрэн хэмжээний кино болоод ийнхүү аравдугаар сарын 19-нд болох Улаанбаатар олон улсын XII кино наадмын нээлттэй зэрэгцэн үзэгчдэд хүрэхэд бэлэн болсныг дуулгахад таатай байна.
Түүний бүтээсэн “Алсын Удирдлага” кино 2009 онд Нидерландын Вант Улсын Ханхүү Клаусын нэрэмжит тусгай шагнал, Роттердамын Олон улсын кино наадмын дэргэдэх Хуберт Балс Сангийн шагналыг тус тус хүртэж байсан бол БНСУ-ын Бусаны Олон улсын кино наадмын Шинэ Давалгаа Тэргүүн байрын шагналыг хүртсэн гэдгээр нь үзэгчид түүнийг андахгүй биз ээ.
Найруулагч Сахьяагийн Бямбатай ярилцсанаа хүргэе. Түүнтэй шинэ уран бүтээлийнх нь талаар төдийгүй Монголын кино урлагийн салбарын талаарх санал бодлыг нь сонссон юм.
-Аравдугаар сарын 19-нд “Хэвтрийн хүн”киноныхоо нээлтийг хийх гэж байгаад тань баяр хүргэе. Анх удаа Монгол Улсаас Каннын кино наадмын хөтөлбөрт шалгарч, санхүүжилт авснаараа онцлог тул үзэгчдийн хувьд ч хүлээлт өндөр байгаа байх.
-Зохиолын хувьд гаднаас дэмжлэгтэй ч дотоодоос санхүүжилт босгож киногоо хийсэн гэж болно.Ерөнхийдөө олон улсын том кино наадам дэргэдээ тусгай хөтөлбөртэй болсон байдаг. Арай сонирхол татахуйц даацтай кино болж магадгүй гэсэн зохиолуудаасаа шилж аваад продюсерлэж, санхүүжилт босгодог хүмүүстэй уулзуулж, зуучилдаг. Энэ нь киног хийх явцад их нөлөөтэй. Зохиолынхоо түвшинд сонгогдчихвол хүмүүсийн төдийгүй мэргэжлийн түвшнийхний анхаарал тийш ханддагаараа ач холбогдолтой.
-Найруулагчийн шийдэл талаасаа, ерөнхийдөө кино ямар онцлогтой болсон гэж та дүгнэж байна вэ?
-Үзэгчдэд хүрээгүй байхад дүгнэх нь тиймхэн юм. Гэхдээ одоо яг Монголд хийгдэж байгаа кинонуудаас арай өөр байх болов уу.
Гадаад хэлбэр, хийц, жүжигчдийн тоглолт гэхчлэн бүх зүйл орчин үеийн монгол киноноос өөр байх болов уу гэж бодож байна. Минималист, хар цагаан, нэг баатаргүй, олон баатартай, олон цаг үе, олон баатар хоорондоо холилдсон.
Монголын кино урлаг арилжааны чиглэл рүүгээ давамгайлан хөгжиж байна. Арилжааны чиглэлийн буюу ерөнхийдөө нийтэд таалагдах гэж хурдан ойлгоход хялбар, хоёр цагийг аятайхан өнгөрөөчих энтертайнмент хэлбэрээрээ үнэлгээ аваад явж байгаа кино манайд их байгаа бол бид үзэгч өөрөө бүтээхэд нь оролцсон байгаасай гэдэг хүслээр киногоо бүтээсэн. Өөрөөр хэлбэл, кинонд гарч байгаа түүхүүдийг өөрийнхөө амьдралын түүхтэй харьцуулж харах, өөрөө ямар нэгэн дүгнэлт хийх боломж нь нээлттэй. Олон давхар санаа, олон давхар түүх өрнөх тул өөрт ойр түүхийг илүү харах боломжтой гэсэн үг.
Гадаад хэлбэр, хийц, жүжигчдийн тоглолт гэхчлэн бүх зүйл орчин үеийн монгол киноноос өөрЕрөнхийдөө орчин үеийн урлаг тийм хандлагатай л байгаа. Урлагийн бүх төрөл жанр үзэгчидтэйгээ харилцан хийж байгаа яриа болохоос биш хэн нэгэнд тулгах, зөвхөн өөрийгөө илэрхийлэхэд чиглэхгүй байхын төлөө явж байна. Кино ч гэсэн энэ хандлага руу хөгжиж буй тул бид XXI зуунд амьдарч байгаа хүмүүсийн хувьд жаахан ч гэсэн хөл нийлүүлж алхахыг хичээж байна.
Тодорхой цаг үед мэдээж арилжааны чиг рүүгээ хөгжих үзэгдэл байх. Угаас дэлхийн кино урлагийн салбарт ч арилжааны чиглэл нь үргэлж давамгайлж ирсэн. Энэ бол асуудал биш. Харин нөгөө талд тэнцвэргүй байдал үүсчихээр буюу урлаг талаас нь бодож юм хийж байгаа хүмүүст ямар ч орон зай үлдэхгүй болчихоороо л асуудал үүсээд байгаа хэрэг. Тодорхой хэмжээнд тэнцвэртэй явбал хөгжлийнхөө зөв голдиролд орчих боломжтой.
-Шинэ уран бүтээл гарахад үзэгчдийн хамгийн түрүүнд анхаарч хардаг зүйлийн нэг нь жүжигчид. Гаднын найруулагчид гол дүрээ сонгохдоо мэргэжил гэхээсээ илүүтэй тааралдсан тохирох дүрийг гудамжнаас ч хамаагүй сонгох тохиолдол байдаг. Та жүжигчдийн тухайд хэрхэн хандсан бэ?
-Би болж өгвөл шинэ залуу хүмүүсийг гаргаж ирэхийг хүсдэг. Өмнөх кинонууд дээрээ ч огт олны танил болоогүй хүмүүсийг тоглуулж байсан.
Гэхдээ ерөнхийдөө шинэ залуу хүмүүсийг гол дүрээр сонгодог ч жижиг дүрүүдэд туршлагатай хүмүүсийг авч тоглуулах дуртай. Энэ удаа ч мөн аль алийг нь хослуулах гэж оролдсон.
Мэргэжлийн том жүжүгчдийн тухайд минут хүрэхгүй дүрс дээр орох тиймхэн байж болох ч миний санал тавьсан ихэнх жүжигчин хүлээж аваад тоглоод өгдөг. Тэр нь сайхан байдаг.
Киноны хувьд жүжигчний ур чадвараас гадна тэр хүний өөрийнх нь дотоод хүн чанар дүртэйгээ ойролцоо байна уу гэдэг нь чухал байсан тул тэр талыг харсан. Мөн цаг хугацааны хувьд өнгөрсөн хугацаанд тэр хүний залуу насыг үргэлжлүүлэх, ойролцоо байж чадах эсэхийг их бодож, харж, дүрсэлж байж жүжигчдээ сонгосон.
Гэрэл зургийг: Хувийн архиваас
-"Хэвтрийн хүн” зохиол таны сэтгэлийг их хөдөлгөсөн гэж байсан. Ер нь зохиолыг нь уншаад киног нь үзэхэд ихэнхдээ чамлалтай үлддэг тал бий. Г.Аюурзана зохиолчийн зохиолыг кино болгох нь таны хувьд сорилт байв уу? Кино бүтээхэд хэцүү байсан уу, эсвэл…
-Хэцүү нь ч гайгүй. Гэхдээ кино болгоход угаасаа адармаатай зохиол л доо. Шулуухан хэлэхэд хэр баргийн хүн хийчихгүй байх. Энэ зохиол миний сэтгэлийг их хөдөлгөсөн. Өөрөө дурлаж хийж байгаа учраас надад тэгж хэцүү санагдаагүй.
“Хэвтрийн хүн” 2002 онд бичигдсэн, Г.Аюурзанын үргэлжилсэн үгийн анхны зохиол. Аюур зохиолоо 30-аад настай залуудаа бичиж байсан. Би ч гэсэн анх унших үедээ хамаагүй залуу байж. Энэ урт удаан он жилүүдэд би байнга бодоод, төсөөлөөд байгаагүй ч “Энэ зохиолыг кино болгочих юмсан” гэсэн бодол тээж явсан.
Хамгийн гол нь энэ зохиолыг анх уншаад мэдэрсэн тэр мэдрэмж болон хийх хооронд цаг хугацааны хувьд өөрчлөлт орж байгаа юм. Би ч тэр, миний амьдрал, ертөнцийг үзэх үзэл ч тэр өөрчлөгдсөн. Энэ зохиолыг кино болгоход, 2018 онд киногоо эхлүүлсэн тэр үеэс нийгэмд асар том өөрчлөлтүүд гарсан. Тиймээс дэвшүүлсэн санаа болон үндсэн сэдвийн хувьд нэлээд өөр болсон. Өөрөөр хэлбэл, гарч байгаа үйл явдал нь адилхан ч түүний цаана агуулж байгаа хэлэх гэсэн санаанууд миний анх бодож байсан, Аюурын бичигдсэн зохиол төдийгүй миний анх кино руу хөрвүүлж байсан тэр үеийн хувилбартай харьцуулахад нэлээд өөр болсон гэж боддог.
-Таны дээр хэлсэнчлэн үзэгчид киногоо үзээд өөртөө дүгнэлт хийх нь нээлттэй байх. Харин таны киногоороо хэлэх гэсэн гол санаа юу вэ?
-Бүтээлийн санаа маш тодорхой байх ёстой гэж би үздэг. Тодорхой байна гээд “ингэж ойлгох ёстой” гэж үзэгчдэд тулгах номлол хэлбэртэй байх биш. Тэр санааг удаан бодож боловсруулж, тодорхой дүгнэлт хийж, ямар нэгэн санаа олж мэдэх байдлаар хүнд хүрвэл илүү аятайхан байдаг л даа.
Киноны гол санааг хамгийн товчхон бөгөөд ойлгомжтой тодорхойлчихсон үг бий л дээ. Энэ үгийг “Датаком”-ыг үндэслэгч, миний гайгүй сайн найз Д.Энхбат кино дөнгөж дууссаны дараа уулзаад ярилцаж байхдаа хэлсэн юм. “Ёс суртахууны сонголт хийж чадаагүй ард түмэн хэзээ ч улс төрийн зөв сонголт хийж чаддаггүй юм байна. Улс төрийн сонголтоо хийж чадаагүй ард түмэн эдийн засгийн сонголтоо хэзээ ч хийж чаддаггүй” гэж. Энэ бол “Хэвтрийн хүн” киноны хэлэх гэсэн үндсэн гол санаа.
Бид олон сонгуулиар янз бүрийн хүмүүсийг гаргаж ирж байна. Хамгийн гол нь, идеальний хууль дүрэм боловсруулаад хийчихвэл бүх юм эвэндээ орчих мэт хаа сайгүй ярьж бичдэг болчихсон хэдий ч би төдийлөн түүнд итгэдэггүй. Угаасаа хүн байх утга учраа олоогүй нөхцөлд энэ бол ээдрээтэй, маргаантай асуудал.
Яах гэж энэ хорвоод ирсэн, амьдралын үнэ цэнэ юу юм гэдэг үнэт зүйлсээ эхлээд тодорхойлсон цагт бид магадгүй энэ гажуудлыг засах боломж бүрдэх болов уу. Киноны сэдэв ийм л утгатай. Гэхдээ энийг хүмүүс хэр зэрэг хүлээж авах, ойлгохыг хэлж мэдэхгүй. Би бол хангалттай хийсэн гэж бодож байгаа.
Кино хийгдсэн хэлбэр, зарчим маань Монголын хувьд жаахан шинэвтэр байгаа тул үзэгчдийн хүлээлтийг хэлж мэдэхгүй байна. Тийм ч учраас Аюурын зохиолыг би сайн кино болгосон, муу кино болгосон уу гэдгээ хэлж мэдэхгүй байна. Зохиолч бол өөрөө үзээд маш сэтгэл хангалуун үлдсэн.
-Та киногоо улсад гаргаж, олон улсын наадамд явуулах уу?
-Олон улсын талаар харахдаа ямар зүйлд, ямар шалгуураар, яаж оролцоод байгаа билээ гэдгийг хүмүүс хамгийн эхлээд ойлгох хэрэгтэй. Кино ерөнхийдөө хийгдээд дуусвал найруулагчийн эрх мэдлээс гараад явчихдаг. Мэдээж хийж байгаа хүн киногоо аль болох мэргэжлийн түвшинд хийж үү, үгүй ядаж л өөрөө ямар түвшинд бүтээл хийж байна вэ гэдгээ мэдэж, урагшлахын тулд олон улсад бүтээлээ явуулдаг гэсэн үг.
Ерөнхийдөө кино наадмын хамгийн гол утга учир нь би өөрөө мэргэжлийнхээ хувьд ямар түвшинд байна вэ гэдгээ харж, тэр хүмүүсээс туршлага хуримтлуулах. Тиймээс бидний хувьд фестиваль наадам гэдэг бол манай ажлын салшгүй нэг хэсэг болчихож байгаа юм.
Түүнээс биш гадаадад очоод, улаан хивсэн дээр алхаад, сельфи хийгээд, том шагнал үүрээд ирэх бол зорилго ч биш, түүний араас явах нь бүтэхээсээ бүтэхгүй байх магадлал их гэе.
Кино бол өөрийнхөө хувь тавилангаар л явна. Хэрэв гайгүй бүтээл хийсэн бол гайгүй явна, чадаагүй бол явахгүй л гэсэн үг.
Олон улсын тавцанд гарч, шагнал авлаа гэж яриад байгаа ч тийм амар зүйл биш л дээ. Олон жилийн хөдөлмөр, туршлага, мэргэжлийн ур чадвар, маш олон зүйлээс хамааралтай.
Гэрэл зургийг: Хувийн архиваас
-Таны намтар их сонирхолтой санагдсан. Ялангуяа, Нэгдүгээр дунд сургуулийн математикийн сургалттай тусгай ангийг төгсөж, Эрхүүгийн их сургуульд хэрэглээний математикчаар суралцаж байсан хүн яаж яваад кино найруулагч болчихсонд юу тэгж хүчтэй нөлөөлсөн хэрэг вэ?
-Яагаад энэ салбарт орсноо өөрөө ч мэдэхгүй, хааяа гайхах үе байдаг.
Манай гэр бүлийн дунд урлаг уран сайхнаар оролддог хүн байхгүй. Аливаад логик, шинжлэх ухаанч байдлаар хандахыг эрхэмлэдэг хүмүүс байсан болохоор болохоор би математикаар явсан байх л даа.
Өсөж төрсөн орчин, хүнд маш их нөлөөлдөг. Манайх гайгүй номын дулаантай айл байв. Ерөөсөө ч тэр үед залуусын зугаагаа гаргадаг гол зүйл нь ном байсан учраас номтой бага наснаасаа нөхөрлөсөн. Ном унших нь төсөөллийг хөгжүүлэхэд их дөхөмтэй.
Кино бол үргэлж миний сонирхол байсан ч анхнаасаа сургууль төгсөөд энэ мэргэжлийг сонгох зүрх зориг үнэхээр байгаагүйМэдээж тэр үед байсан энтертайнмент бол кино. Миний бага нас “Ард”, Хүүхдийн ба баримтат кино театр болон “Элдэв-Очир” кино театрын дунд өнгөрсөн. Гэртэй ойр байсан нь багаасаа кинонд дурлахад нөлөөлсөн хэрэг. Гэхдээ гэр бүлийн хүмүүжил ч юм уу, тэр үед өөрийнхөө юунд сонирхол татагдаж байгаагаа мэдэхгүй явж. Математиктаа ч бас муу биш.
Ингээд тооны анги авч гадаад сурахад эхний курсийн хичээл амархан, үзсэн зүйлс зааж байсан тул хичээлд явах цагаа кино театрт өнгөрөөх болов. Сүүлдээ даамжраад донтолтын хэмжээнд бараг очиж, ер нь ингэж байхаар дуртай зүйлээ хийж үзье гэж бодсон.
Кино бол үргэлж миний сонирхол байсан ч анхнаасаа сургууль төгсөөд энэ мэргэжлийг сонгох зүрх зориг үнэхээр байгаагүй. Урлагийн талын ямар ч мэдлэг байхгүй, таньж мэдэх хүнгүй. Авьяастай эсэхээ ч мэдэхгүй, авьяас нь хэрэг болдог, үгүйг ч ойлгохгүй тийм үедээ шалгалт өгөөд тэнцэх эсэхээ үзэхээс айсан хэрэг. Тиймээс чадах болов уу гэсэн зүйлээрээ сурч байгаад сүүлдээ больж, хүсэл мөрөөдлийнхөө зүйлийг оролодох нь дээр юм гэж үзсэн. Өөрөөр хэлбэл, би нэлээд хожуу кино урлагт орсон буюу ухамсартайгаар сонголт хийсэн.
-Дур сонирхлоо дагаж, өнөөдөр олон улсад, салбартаа үнэлэгдэж байгаад нь таны математикийн суурьтай байсан нь холбоотой болов уу?
-Үгүй дээ. Гэхдээ математикт угаасаа хийсвэр сэтгэлгээ нэлээн шаарддаг. Юмсын түгээмэл шинж чанарыг харж, түүнээс улбаалан онол түүнийгээ батлах шаардлагатай болно. Энэ мэт чанар нь уран бүтээл, кинонд нөлөөдөг л байх. Тэрнээс биш бусад талаар нөлөөлөх зүйл байхгүй.
Ер нь шинжлэх ухаан, урлаг хоёр тэс өөр. Нэг нь зүрхний, нөгөө нь тархины асуудал. Кино бүтээх тухайд энэ хоёр хоорондоо жаахан ойртдог л доо. Ойртохоос ч аргагүй.
Кино цаашид урлаг хэлбэрээрээ явах уу гэдэг маш маргаантай, ээдрээтэй болж байна
-Тантай уулзсаных Монголын кино урлагийн салбарын талаар ярилцмаар байна. Яг одоо шинэ Засгийн газрын байгуулсан Соёлын яам Кино урлагийг дэмжих тухай хуулийн төслийг хэлэлцэж байна. Мөн Кино урлагийг дэмжих сан байгуулагдсан. Энэ сан нүдээ олж дэмжлэг болж чадна гэж итгэж байна уу. Салбарын хувьд улсаас оролцох шаардлагатай гэдэгтэй та санал нийлэх үү?
-Яамны тухайд дөнгөж байгуулагдсан тул ямар байдлаар ажиллахыг хэлж мэдэхгүй байна.
Өдийг хүртэл би ерөнхийдөө улсаас оролцохгүй байсан нь дээр гэсэн байр суурьтай явж ирсэн л дээ. Гэхдээ сүүлийн үед Монголын бодит нөхцөлд дэмжлэг байхгүйгээр үнэхээр бүтээлийн шинжтэй зүйл хийх боломжгүй байдлыг бий болгож байна. Ерөнхийдөө шууд тэтгэлгийн хэмжээгээр өгөхөөс өөр арга байхгүй.
Гэвч эргээд улс орны эдийн засгийн байдлыг харахаар их түвэгтэй. Хэдий өөрт дэмжлэг хэрэгтэй ч миний кинонд мөнгө гаргах нь чухал уу, эсвэл гэр хороололд байгаа хүмүүсийн асуудалд мөнгөө зарцуулах хэрэгтэй юу гэдэг дээр би иргэн хүний хувьд бодох хэрэгтэй болж байгаа юм. Надад хэрэгтэй байна гэж хэлж байгаа ч “Надад өг” гэж шахах зүрх арай хүрэхгүй.
-Технологийн хөгжлийн хувьд, боловсон хүчний тал дээр хамаагүй сайжирч байгаа байх, тийм үү?
-Сайжирч байгаа. Техник технологийн хувьд мэдэгдэхүйц урагшилж буй. Хамгийн гол нь бүтээлч чадвар, бүтээлч сэтгэлгээ, агуулга талаасаа их доголдож байгаа. Зүй нь технологитой эн тэнцүү, бүр технологио хүмүүсийн сэтгэлгээ чирч явах ёстой атал бид өөрсдөө технологитоо чирэгдээд байна. Хүний хэрэгцээгүй шахам, ганц кноп дараад гайхалтай болчихож байгаа зүйл дээр “Бид асар гайхамшигтай зүйл хийчихлээ” гэж бодоод байгаа нь жаахан харамсалтай.
-Хамгийн сүүлд таны сэтгэлийг хөдлөгөсөн кино нэрлэхгүй юу?
-2020 онд КОВИД-19 гарахын өмнө хоёрдугаар сард Берлиний Фестивалиар гарсан, АНУ-ын эмэгтэй найруулагч Элиза Хиттманы “Never Rarely Sometimes Always” кино нэлээд таалагдсан. Хамгийн гол нь маш түгээмэл, улиг домог болсон шахуу сэдвийг яг эмэгтэй хүний мэдрэмж, сэтгэл зүрхээр гаргаж хийсэн байсан. Үр хөндөлт хүн бүхэн мэддэг сэдэв шүү дээ. Өмнө нь өчнөөн кино хийгдсэн. Ийм сэдвээр бусдаас өөр кино хийх, хүний сэтгэлийн утсыг татна гэдэг маш түвэгтэй. Гэтэл маш чадмаг, маш энгийнээр бүтээж чадсан нь их таалагдсан.
Сэтгэлд хамгийн их орон зай эзэлж, сүүлийн хэдэн жил хүчтэй нөлөө үзүүлсэн найруулагч бол Шведийн Рубен Эстлунд. 2017 онд биднийг Каннд очиход гол шагналыг нь авсан "Square" кино нь үнэхээр цаг үеэ мэдэрсэн, ёжлонгуй, нийгэмд болж буй үйл явдлуудыг маш хурц ажиглаж, уриа лоозонгийн хэлбэрээр биш, гоё байдлаар үзүүлсэн. Сүүлийн үеийн найруулагч нараас энэ хүний уран бүтээлийг анхааралтай харахыг хичээдэг. Өмнөх кино нь Force Majeure гээд мөн л Каннаас шагнал авсан, маш сайхан кино бий.
Гэрэл зургийг: Хувийн архиваас
-Монголд кино зохиол бичдэг сайн хүн ховор байдаг уу, эсвэл найруулагчаас шалтгаалж байна уу?
-Би бол найруулагчаасаа шалтгаалдаг гэдэг дээр хатуу байр суурьтай байдаг. Би олон дахин хэлдэг, олон дахин анхааруулдаг. Кино бол найруулагчийн л ажил. Тийм ч учраас кино найруулагчаараа л овоглодог. Хэчнээн баг ажиллаад, хэчнээн олон технологи ашиглаж байгаа ч үндсэндээ найруулагчаасаа л бүх юм хамаардаг. Зохиол бол нэг элемент нь. Найруулагчийг тогооч гэвэл энэ бүгд орц найрлага нь. Мэдээж муудсан материалаар хоол хийвэл хэзээ ч олигтой болохгүй нь ойлгомжтой. Гэхдээ чи хамгийн үнэтэй, хамгийн сайн орц цуглуулаад өөрөө муу тогооч байх юм бол сайхан хоол хийнэ гэж байхгүй.
-Таны дараагийн уран бүтээл юу байх вэ. Төлөвлөсөн, эхлүүлсэн кино бий юу?
-Зургаан хэсэгтэй сериал хийх бодолтой байгаа. Анх нэг ангитай уран сайхны кино хийе гэж бодсон ч өөрийн манер, хэмнэлээ бодохоор түүхэн үйл явдал хэтэрхий урт болчих гээд. Хасаад гаргахаар доголон хүн шиг болчихож магадгүй санагдаад байгаа чигээр нь хийхээр шийдсэн.
-Түүхэн гэхээр аль цаг үеийг харуулах вэ?
-1859-2000 он хүртэлх үйл явдал. Гэхдээ ихэнх үйл явдал 1960-1990-ээд оны хооронд өрнөнө. Энэ түүхийг хэлэх шаардлагатай байгаа учраас үзүүлэхээр шийдээд зохиолоо биччихсэн байгаа. Ийм хэмжээний кино бүтээх мэдээж санхүүжилтээс авахуулаад амар болохгүй.
-Санхүүжилт бол киноны хувьд маш том асуудал болох нь тодорхой. Гэхдээ мөнгөндөө хэтэрхий аанхаарахаар бизнес талруугаа хэлбийчихээд байдаг шиг, тийм үү?
-Ер нь бол тийм. Би аль болох л хямд кино хийх гэж хичээдэг. Гэхдээ хийдэг ёс жаягаар нь, Монголд мөрдөгддөг хууль дүрмийнхээ дагуу татвар, бүх зардлаа тооцоод хийхээр өндөр үнэтэй кино хийдэг юм шиг болчихоод байгаа. Үнэн чанартаа бол би яг л дундаж, бусдын адил төсвөө гаргаад хийгээд явдаг.
Ер нь өндөр төсөвтэй кино хийх тусам чи өөрөө тэрнийхээ дарамтад орж эхэлдэг. Ядаж л сэтгэл санааны хувьд хүнд дарамт. Тэр их мөнгө авчихаад огт орлого олохгүй, хүн үзэхгүй юм хийчихвэл надад бол энэ маш хүнд асуудал. Тийм учраас яг л байх ёстой, чадах хэмжээндээ таарсан юмаар л хийх гэж оролдож байгаа юм. Энэ киноны тухайд ч би учиргүй их үнэтэй цайтай юм хийх гэж хүссэндээ биш, энэ түүх үнэхээр надад сонирхолтой байгаа учраас л хийж байгаа. Байлгаж болох хамгийн бага үнийг бодож байгаа ч тэр нь Монголын хувьд хамаагүй том төсөв болох нь ойлгомжтой.
-Кино бүтээхдээ таны баримталдаг зарчим юу вэ. Тухайлбал шинээр хийх гэж байгаа киногоо хэрхэн хийхээр төлөвлөж байна вэ?
-Миний хийе гэж бодож байгаа энэ кино харьцангуй энгийн. Угаасаа математикаар явж байсан болохоор дэс дараатай, тооцоололтой байдаг.
Энэ түүхэн кино бол бас л миний толгойд олон жил явсан. Эхлээд нэг ийм бүтээл хийчихье, дараа нь энийг хийе гэсэн тооцоололтой явдаг. Тэр болгондоо туршлага илүү хуримтлуулахыг хичээж байна. Яагаад гэвэл алдаа бага гарна.
Бүтцийн хувьд энгийн, түүх өрнөсөн, шугаман бүтэцтэй. Гол баатар нь тодорхой, тэрний зөрчил, зорилго тодорой, драматурын хувьд тавигддаг зүйл нь энгийн, уламжлалт сонгодог хэлбэрээ барьсан.
-Тэгвэл үзүүлэх арга барил тань онцлог байдгаараа ялгардаг гэсэн үг үү?-Үзүүлэх арга барилаасаа илүү хамгийн гол нь санаа шүү дээ. Түүхийн кино хийхэд манайхан голдуу костьюмны драм маягийн зүйл төсөөлөөд байдаг л даа. Тэнд болж байгаа үйл явдал, өмссөн зүүсэнд асар их анхаарал хандуулдаг. Надад бол тэр ерөөсөө сонин биш. Яг чи ийм юм хийчихээд хүнд юу хэлэх гээд байна вэ гэдэг нь л хамгийн гол.
Одоо манайд популизм байж болох хэмжээнээсээ халиад, сагаад, аймшигтай байдалд байна шүү дээ. Ийм нөхцөлд өв соёл, уламжлал гэж юу юм, хүн үүх түүхээ авч явна гэдэг юу вэ, монгол үндэстний оршин тогтнон байдаг утга учир нь юу вэ. Зүрхэн дээрээ гараа тавиад туг далбааа хийсгэснээрээ эх орондоо хайртай болчихдог юм уу, үгүй юу. Ер нь эх орноо хайрлана гэж юм гэдгийг сануулах хэрэгтэй болов уу. Эх орон гээд би их том хэлж байх шиг байна. Гэхдээ хэлэхээс өөр аргагүй болохоор хэлж байгаа хэрэг шүү дээ.
Монголын говьд байгаа, ургамал ч байхгүй тэр шороог яагаад хүмүүс амь шигээ хайрлаад, уламжлагдаад ирсэн юм, яагаад энэ хоёр том үндэстний дунд хэдэн хүн үлдчихсэн юм бэ гэх мэт зүйлсийг гаргаж тавихыг хүссэн.
Түүнээс биш түүхэнд дуртайдаа энэ сэдвийг хөндөөгүй. Ер нь би түүх их муу мэддэг гэдгээ хүлээн зөвшөөрдөг. Энэ бол түүхэн гэхээсээ илүү тухайн цаг үеийн хоржоонтой зүйлс, дээр дурдсан он цаг хамрагдаж орж байгаа нь сонирхолтой байгаа тул би зөвхөн монголчуудын ч асуудал биш, глобал маягийн болгох гэж хичээж байгаа.
-Монголын кино урлагийн салбарыг Та хэрхэн үнэлж байна вэ?
-Кино үйлдвэр гэдэг улсын байгууллага байхгүй болоод кино урлаг сүйрчихсэн мэтээр хүмүүс ярьдаг. Энэ бол туйлын өрөөсгөл, мэргэжлийн биш дүгнэлт. Угаасаа киноны гэлтгүй ямар ч салбарын хөгжил спирал хэлбэртэй, өөрийгөө давтсан, дандаа уналтын үетэй байдаг.
Миний бодлоор 1980-аад он гэхэд Монголын кино урлагийн салбар уналтынхаа үе рүү угаасаа орчихсон байсан. Азтай нь тэр уналтын үед Монголын кинонд гарч ирсэн том найруулагч тухайлбал, Б.Балжинням гуай ид бүтээлээ туурвиж байсан нь л энэ салбарыг аварч байж дээ гэж санагддаг.
Хальснаас дижитал руу шилжих энэ хувьсгал зөвхөн технологийн төдийгүй кино хэлний, гоо зүйн шинэ үнэлэмжийг бий болгосонХарин Монголын киноны ерөнхий хөгжлийнх нь чиг хандлага бол доошоо явж байсан гэсэн үг. Энэ нь уран бүтээлчдийн дараагийн үеийг бэлтгэхдээ бодлогын шинжтэй алдаануудыг хийж байсантай холбоотой. Үзэл суртлаас болоод эвлэлийн гишүүн, идэвхтэй, томоотой, ажлаа сайн хийдэг гэх мэт шалгуураар хандаж байсан нь жинхэнэ авьяастанг олж, дараагийн үеээ бэлдэхэд нь ихээхэн муу нөлөө үзүүлж байсан гэж би боддог.
Ийм л үед нийгэм, эдийн засгийн шилжилт явагдаж улсаас өгдөг байсан бүх дэмжлэг нь байхгүй болсны зэрэгцээ кино үйлдвэрлэлийн технологит бас л хувьсгал гарлаа шүү дээ. Хальснаас дижитал руу шилжих энэ хувьсгал зөвхөн технологийн төдийгүй кино хэлний, гоо зүйн шинэ үнэлэмжийг бий болгосон гэсэн үг. Тэгэхээр энэ бүх хүчин зүйлүүд Монголын киноны уналт бүүр хатуухан хэлбэл сүйрэлд хүргэсэн гэж ойлгож болно.
-Тэгвэл одоогийн нөхцөлийг хэрхэн тодорхойлж болох вэ? Хүмүүс сэргэж байна гэж хардаг бол зарим нь үзэх юмгүй болсон гэж үздэг. Гэтэл зарим талаар хэдий олон кино гарч байгаа ч киноноос таашаал авч, сэтгэл ханахаа больсон мэт.
-Одоо эргээд сэрж байгаа мэт. Гэхдээ дэлхий нийтийн хандлага, хөгжилд технологи маш хүчтэй нөлөөлж байна л даа.Ямар ч сайхан кино үзээд сэтгэл ханахаа болилоо гэдэг нь онлайн орчны хүчтэй болж буйн илэрхийлэл. Өнөөдрий Z үеийнхний мэдээллээ авч байгаа суваг юу билээ, хэдхэн минутын дотор сонирхолтой зураг хараад кайф авч байгаа хүнд тэр сонгодог, урт удаан үргэлжилсэн, төвөгтэй бүтэцтэй кинонуудыг үзэх тэвчээр байх уу, үгүй юу. Кино цаашид урлаг хэлбэрээрээ явах уу гэдэг маш маргаантай, ээдрээтэй болж байна л даа, миний харж байгаагаар. Энэ бол зөвхөн Монголд ч биш дэлхий нийтэд тохиолдож байгаа үзэгдэл.
Мэдээж энэ салбарт ажиллаж байгаа өчнөөн олон хүн бий. Асар том мөнгө эргэлдэж байна. Тэгэхээр энэ бүгдийг ямар нэгэн хэлбэрээр авч үлдэх маш том сонирхол байгаа. Гэлээ гэхдээ л энэ салбар өөрчлөгдөх нь дамжиггүй. Харин хаашаа, яаж өөрчлөгдөх нь ойлгомжгүй, ийм л нөхцөлтэй бид нүүр тулж байна.
Ийм нөхцөлд өөрсдийгөө авч гарах арга нь аль болох хараагаа тэлж, аль болох томоохон харахыг хичээх, ерөнхий боловсролын түвшнээ сайжруулах нь чухал. Мэдээлэл авахад хялбар болсон нь эргээд асуудал үүсгэж байна. Мэдээлэлдээ дүгнэлт, анализ хийж чадахгүй, аль нь зөв, аль нь худал, алинд нь үнэмшихээ тодорхойлж чадахгүй байгаа нь Монголын хувьд тун эмзэг бас аюултай байдлыг үүсгэж байгаа санагддаг. Энэ нь зөвхөн кино үйлдвэрлэлийн салбар ч биш нийгмийн бүхий л салбарыг хамарч байгаа нь үнэхээр бодууштай.
Нөгөө талаар, зөвхөн “хэрэглэгч хаан” гэж тал засан долигносон юм шиг, дундаж үзэгчийн таалалд нийцүүлэх гэж хэт хиймэл, гоёмсог, өнгө хөөсөн юм хийхээр энэ салбар өөрийнхөө нэр хүндийг доош нь унагааж байна л гэж үзэхээс өөр аргагүй.
Жаахан ч гэсэн бодит амьдрал, тулгамдсан асуудлуудаа хөндөж байвал үзэгч, хэрэглэгч нартаа ч, уран бүтээлч гэгддэг хүмүүстээ ч уг нь хэрэгтэй баймаар. Маам гуайн “Газар шороо” роман дээр байдаг шүү дээ, “Мөнгөний дор өнгө зэврэхүй” гэж. Өнөөдрийн салбараа харахаар энэ үг л орж ирдэг дээ.
-Таны хэлсэнчлэн өргөн хүрээнд харж, боловсролын түвшнээ ахиулахгүй бол технологи хүч түрж байгаа энэ үед олон хүн тоглоомоос гарах болж байгаа нь бүхий л салбарын асуудал болж байх шиг. Ялангуяа, боловсролын салбараа орхигдуулсны гор өнөөдөр салбар болгонд нүүрлэж байгаа нь анзаарагддаг.
-Монголын хувьд кино өөрөө хэцүү салбар л даа. Хуучин цагт бол үзэл суртлын хатуу хяналт угаасаа хийдэг технологи нь туайн мэрэгжил бүрт заавал нарийн мэргэшсэн байхыг шаарддаг байсан зэрэг нь хүссэн хүн бүр энэ салбарт ажиллах боломжийг хязгаарлаж байв. Тэгээд л энэ мэрэгжил, салбарын тухай ер бусын мэт төсөөлөл нийтийн дунд өөрийн эрхгүй бий болчихож. Гэтэл 1990-ээд оны үед энэ бүх хязгаарлалтууд үгүй болж, мөрөөдөл нь амархан биелэх боломжтой мэт болмогц хүмүүс энэ салбар руу хошуурч, авьяастай үгүйгээ бодох ч сөхөөгүй хүмүүс л орж ирлээ шүү дээ.
Дотооддоо бэлдэх сургууль нь байхгүй. Хувийн сургуулиуд бий болмогц мөнгөө төлөөд, яг үнэндээ их сургуульд шалгалт өгөөд тэнцэхгүйгээ мэдэж байгаа хүмүүс аав ээжийнхээ мөнгийг барьж ирээд киноны сургуульд орж байсан үе. Ингээд л ерөнхий боловсролын түвшин муу хүмүүсээр салбар дүүрч эхэлсэн хэрэг. Үндсэн ажиллах хүч нь чадамж муутай болчихож байгаа юм. Энэ л маш аюултай хандлага.
Шүүмж судлал байхгүй гэж яриад байгаагийн утга учир нь яг үнэн чанартаа иймэрхүү цус ойртолт, энэ салбарт ажиллаж буй хүмүүс ашиг сонирхлын жижиг бүлэглэл болон хуваагдсан, үүнээсээ болоод бие биедээ юм хэлж чаддаггүй зэрэг нь нөлөөлж байгаа харагддаг.
Уг нь урлаг, уран бүтээл талаас нь хандвал сэтгэл зүрхний дуудлага, жаахан ч гэсэн авьяас шаардлагатай л болно. Энийгээ бодох орон зай ч байхгүй болчихоод буй нь л энэ салбарын том асуудал гэж хардаг.
